Plasebo Etkisi Nedir?

Plasebo etkisi, tıpta ve psikolojideki en ilginç görüngülerden biridir. Hasta etkisiz bir ilaç kullandığını bilmeden sıkıntısı için reçete edilen ilacı kullanmaya başlar. İşin ilginç kısmı zaten ilacın etkisiz olmasıdır. Hasta gün geçtikçe daha iyi hissetmeye başlar. Ona göre bu dermanının kaynağı ilaçtır, bu duruma “plasebo etkisi” denir. Plasebo etkisi yalnızca etkisiz bir ilaçtan ibaret değildir; insan beyninin ve inanç sistemlerinin iyileşme süreçlerine olan katkısını gösteren güçlü bir kanıttır. Örneğin, migren hastalarına sahte bir ilaç verildiğinde, sadece ilaç aldıklarına inandıkları için ağrılarında azalma görülebilir (Shapiro & Shapiro, 1997) ¹. Bu tür etkiler, plasebo etkisinin psikolojik boyutunu gösterir.

Plasebo etkisi nasıl çalışır? Bunu öğrenmek için beynin nasıl çalıştığını incelemeliyiz. İnsan beyni, düşünülenden çok daha güçlü bir iyileşme mekanizmasına sahiptir. Bir hastaya içeriği şeker olan bir hap verildiğinde ve bunun bir ilaç olduğuna inandırıldığında, beyin bu durumu gerçek bir tedavi gibi algılar. Beyin, kimyasalların ve hormonların salınımı tetikleyebilir, kendisini iyileştirmek için harekete geçer, çünkü iyileşeceğine inanır.

İyileşme sürecine nörotransmitterlerin önemli bir katkısı vardır. Plasebo etkisindeki kişi, endorfin ve dopamin gibi doğal iyileştirici kimyasallar salgılar. Endorfinler, doğal ağrı kesicilerdir, beyindeki ağrı sinyallerini bloke ederler. Dopamin ise mutluluk hormonudur, kişinin ruh halini düzenleyerek iyileşmeye katkı sağlar. 

Ne yazık ki plasebo etkisi her zaman pozitif değildir. “Nosebo etkisi” adı verilen bir görüngü de mevcuttur. Kişi, tedaviye ya da ilacın yan etkilerine inanmaya başlarsa, gerçekten bu yan etkileri yaşamaya başlayabilir. Hasta etkisiz bir ilaç aldığı halde mide bulantısı ya da baş dönmesi gibi şikayetler yaşayabilir.

Plasebo etkisi hakkında bazı yanlış anlaşılmalar da vardır. Bunlardan ilki, plasebonun yalnızca soğuk algınlığı, nezle gibi hastalıklarda işe yarayacağı yönündedir. Oysa ki araştırmalar, plasebo etkisinin ciddi hastalıklar ve hatta ameliyatlar sonrasında bile gözlemlenebileceğini göstermektedir (Finniss, Kaptchuk, Miller, & Benedetti, 2010) ².

Bir diğer yanlış inanış ise plasebo etkisini hastaların kontrol edemediğidir. Doğrusu, insanlar bu etkiyi bilinçli olarak da kullanabilir. Örneğin, bazı sporcular beyinlerinin potansiyelini artırarak kendi "plasebo etkilerini" yaratabilirler (Benedetti, 2014) ³.  Plasebo etkisi sayesinde dayanıklılıklarını artırabilir, ağrı algılarını azaltabilir ve kendilerine güvenlerini yükseltebilirler. Bunu plasebo etkisinin pozitif yönü olan endorfin ve dopamin hormonları sayesinde yaparlar.

Plasebo etkisinin klinik araştırmalarda da büyük önemi vardır. Yeni ilaçların etkinliğini test ederken, bilim insanları plasebo grubunu karşılaştırma grubu olarak kullanırlar. Bir ilacın gerçekten etkili olup olmadığını anlamanın yolu, bu ilacın plasebo etkisini aşıp aşamadığını görmektir. Plasebo, etkin bir tedavi içermemesine rağmen iyileşme sağlayabildiği için, etkin ilacı kullanan deney grubunun plasebo grubunu aşması, ilacın gerçekten etkili olduğunun kanıtıdır. 

Plasebo etkisinin sadece ilaçlarla sınırlı olmadığını da belirtmek gerekir. Bir doktorun tavrı, hastaya yaklaşımı ve kullanılan tedavi yöntemi de bu etkiyi tetikleyebilir. Doktor güven verici ve pozitif bir tavır sergilediğinde, hastanın iyileşme olasılığı artabilir. Doktor, umutsuz ya da olumsuz bir yaklaşım sergilendiğinde ise tam tersi bir durum ortaya çıkabilir.

Plasebo etkisi, sadece bir psikolojik görüngü değil, aynı zamanda nörobiyolojik temellere sahip komplike bir süreçtir. Beynin kendi kendini iyileştirme gücü, plasebo etkisiyle kendini gösterir. Beklentiler, inançlar, beyin kimyasalları bu süreci yönetir. Unutulmamalı ki plasebo etkisi üzerine yapılan çalışmalar, bu etkinin her zaman olumlu sonuçlar doğurmadığını ve nosebo etkisinin de olumsuz yönlerini gözler önüne sermektedir. Yine de, insan beyninin gücünü ve potansiyelini anlama yolunda plasebo etkisi önemli bir kilit rolündedir. 

Yazan: İlke Şerefhanoğlu

¹:Shapiro, A. K., & Shapiro, E. (1997). The placebo effect: A review. The Journal of Clinical Psychiatry, 58(5), 281-284. https://doi.org/10.4088/JCP.v58n0506

²:Finniss, D. G., Kaptchuk, T. J., Miller, F., & Benedetti, F. (2010). Biological, clinical, and ethical advances of placebo effects. The Lancet, 375(9715), 686-695. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(09)61706-2

³:Benedetti, F. (2014). Placebo effects: From the neurobiological paradigm to translational implications. Neuron, 84(3), 623-637. https://doi.org/10.1016/j.neuron.2014.10.023